Ustawodawca w polskim systemie prawnym przewidział szereg możliwych reakcji w sytuacji, gdy kupujący nabył od sprzedawcy rzecz, która posiada wady fizyczne lub prawne.
Reakcje te można, w świetle przepisów art. 556 i n. k.c. zdefiniować jako uprawnienia z tytułu rękojmi za wady.
Uprawnieniami z tytułu rękojmi za wady są:
- żądanie wymiany rzecz na wolną od wad albo usunięcia wady;
- prawo do złożenia oświadczenia o obniżeniu ceny;
- prawo do odstąpienia od umowy.
Wobec mnogości mechanizmów, które mogą znaleźć zastosowanie w takim przypadku, należy zadać sobie pytanie, czy określony sposób reakcji podmiotu uprawnionego winien być powiązany z określonym stopniem wady rzeczy, czy też może podmiot uprawniony ma po swojej stronie w tym zakresie pełną dowolność, a w szczególności, czy w każdym przypadku można skorzystać z najdalej idącego uprawnienia z rękojmi, tj. z prawa do odstąpienia od umowy.
Odpowiedź na zadane pytanie jest sformułowana, po pierwsze w art. 560 § 1 k.c., zgodnie z którym
Jeżeli rzecz sprzedana ma wadę, kupujący może złożyć oświadczenie o obniżeniu ceny albo odstąpieniu od umowy, chyba że sprzedawca niezwłocznie i bez nadmiernych niedogodności dla kupującego wymieni rzecz wadliwą na wolną od wad albo wadę usunie. Ograniczenie to nie ma zastosowania, jeżeli rzecz była już wymieniona lub naprawiana przez sprzedawcę albo sprzedawca nie uczynił zadość obowiązkowi wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wady.
Z powyższego przepisu wynika, że zarówno uprawnienie do obniżenia ceny, jak i uprawnienie do odstąpienia od umowy jest niedopuszczalne, gdy sprzedawca niezwłocznie i bez nadmiernych niedogodności wymieni rzecz na wolną od wad lub wadę usunie.
Wyjątkiem od tej reguły są sytuacje, w których:
(1) wadliwa rzecz była już wcześniej naprawiana lub wymieniona przez sprzedawcę, a wada znów się ujawniła oraz
(2) sprzedawca nie uczynił obowiązkowi wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wad.
Zgodnie z wolą ustawodawcy wymiana rzeczy na wolną od wad albo usunięcia wady jest prawem o charakterze podstawowym, a pozostałe środki reakcji mają charakter niejako subsydiarny.
Po drugie, w przypadku zaistnienia podstaw do skorzystania z prawa do odstąpienia od umowy w świetle art. 560 § 1 k.c., należy pamiętać o treści art. 560 § 4 k.c., zgodnie z którym
Kupujący nie może odstąpić od umowy, jeżeli wada jest nieistotna.
Wykładnia przedmiotowego przepisu nie jest zupełnie oczywista i dostarcza doktrynie oraz orzecznictwu szeregu problemów, których rozwiązanie często sprowadza się do kazuistycznego podejścia do sprawy.
W świetle brzmienia powołanego przepisu zauważenia wymaga przede wszystkim to, iż prawo do odstąpienia od umowy nie jest bezwzględne, tzn. jego skuteczność nie zależy od arbitralnej decyzji uprawnionego, lecz od przesłanki o charakterze obiektywnym, tj. od tego, czy wada ma charakter istotny, czy też nieistotny. Gdy wada ma bowiem charakter nieistotny, to kupujący od umowy odstąpić nie może, co oznaczać będzie bezskuteczność złożonego oświadczenia.
Takie skonstruowanie instytucji prawa do odstąpienia od umowy z tytułu rękojmi ma na celu z jednej strony chronić interesy kupującego, natomiast z drugiej – w zakresie wprowadzonej przesłanki istotności wady – interesy sprzedawcy. Z tego względu przy ocenie istotności wady należy uwzględnić interesy oraz uzasadnione oczekiwania kupującego i sprzedawcy, a nie – jak często się twierdzi – wyłącznie albo przede wszystkim punkt widzenia kupującego (zob. np. J. Jezioro (w:) Kodeks cywilny. Komentarz., red. E. Gniewek, P. Machnikowski, 2016, komentarz do art. 560, nb 18.
W rezultacie można stwierdzić, że istotna jest przede wszystkim taka wada, która mogłaby skłaniać do odstąpienia od umowy przeciętnego nabywcę rzeczy. W tym zakresie istotne znaczenie ma ocena, czy wpływ wady na walory użytkowe albo estetyczne rzeczy, tudzież właściwości związane z bezpieczeństwem mógłby skłaniać – z tego tylko powodu – przeciętnego uczestnika obrotu do odstąpienia od umowy (ustalenie wpływu wady na walory użytkowe rzeczy czy bezpieczeństwo może wymagać wiadomości specjalnych; por. E. Habryń-Chojnacka (w:) Kodeks cywilny. Komentarz., t. II, red. M. Gutowski, 2016, komentarz do art. 560, nb 25).
Po stronie sprzedawcy istotne są natomiast konsekwencje związane z odstąpieniem od umowy, a zwłaszcza związane z tym niedogodności, koszty i ryzyka. Jeżeli sprzedawca może bez trudu ponownie sprzedać wadliwą rzecz (jest praktycznie jak nowa) i nie ponosi istotnych kosztów, istotność należy oceniać łagodniej niż wtedy, gdy odstąpienie od umowy będzie się najprawdopodobniej wiązać dla sprzedawcy z trwałą stratą (R. Trzaskowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Zobowiązania. Część szczegółowa, wyd. II, red. J. Gudowski, Warszawa 2017, art. 560, art. 561).
Wydaje się, że pewne znaczenie może mieć także taki czynnik jak subiektywna odpowiedzialność sprzedawcy za sprzedaż rzeczy wadliwej (im wyższy poziom natężenia winy po stronie sprzedawcy, tym niższe wymagania należy stawiać kryterium istotności). Czynnik ten, jawiący się jako obcy, w rzeczywistości taki nie jest, wpływa bowiem na poziom usprawiedliwionych oczekiwań sprzedawcy (R. Trzaskowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Zobowiązania. Część szczegółowa, wyd. II, red. J. Gudowski, Warszawa 2017, art. 560, art. 561).
Po trzecie, uzupełniająco, wskazać należy na art. 565 k.c., zgodnie z którym
Jeżeli spośród rzeczy sprzedanych tylko niektóre są wadliwe i dają się odłączyć od rzeczy wolnych od wad, bez szkody dla stron obu, uprawnienie kupującego do odstąpienia od umowy ogranicza się do rzeczy wadliwych.
Powyższa regulacja stanowi lex specialis w stosunku do art. 560 § 1 k.c., a jej treść ogranicza wykonanie prawa odstąpienia od umowy jedynie do rzeczy wadliwych wśród rzeczy sprzedanych, jeżeli dają się one odłączyć od rzeczy niewadliwych bez szkody dla obu stron umowy sprzedaży.
Zasada ta znajduje zastosowanie w przypadkach, gdy wszystkie rzeczy, zarówno wadliwe, jak i niewadliwe pozostają przedmiotem jednej umowy sprzedaży, a więc sytuacja taka wystąpi np. w przypadku sprzedaży zbioru rzeczy.
Powołana regulacja powoduje zatem ograniczenie prawa odstąpienia od umowy, jeżeli możliwe jest odłączenie rzeczy wadliwych od niewadliwych, zaś żadna ze stron umowy sprzedaży nie poniesie wskutek tego szkody.
Artykuł przygotował: Przemysław Przyżycki, Radca prawny Kancelaria HWW Hewelt Wojnowski i Wspólnicy
*Treść niniejszego artykułu odzwierciedla jedynie stanowisko autora. Autor nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną w nim zawartość merytoryczną ani za sposób wykorzystania zawartych w nim informacji.
