Trzydzieści lat temu, 26 marca 1991 r. w Asunción, Argentyna, Brazylia, Paragwaj
i Urugwaj zawarły traktat o powstaniu Wspólnego Rynku Południa – Mercosur. Jest to najważniejsze i największe w Ameryce Łacińskiej porozumienie integracyjne. Jego członkowie łącznie generują ponad połowę PKB regionu oraz stanowią piątą gospodarkę na świecie. W ciągu trzech dekad nominalne PKB ugrupowania wzrosło czterokrotnie, a liczone na osobę trzykrotnie. Od 2015 r. najważniejszym partnerem w handlu towarowym Mercosur są Chiny. Do Państwa Środka trafia prawie co czwarty wyprodukowany tam towar. Wartość eksportu Mercosur do Chin, 72 mld USD, niewiele ustępuje wartości łącznego eksportu do UE i USA razem – wynoszącego 76 mld USD (odpowiednio 42 i 35 mld USD). Z kolei pod względem importu Chiny nadal są najważniejszym partnerem Mercosur, ale ze znacznie mniejszą przewagą – 19 proc. towarów pochodzi z tego państwa, z UE 17 proc. i z USA 16 proc. – wyliczają analitycy Polskiego Instytutu Ekonomicznego.
W skład ugrupowania przejściowo (w latach 2012-2016) wchodziła także Wenezuela, która została zawieszona z powodu łamania zasad demokratycznych, ustalonych
w Protokole z Ushuaia w 1998 r. Od momentu zawarcia porozumienia, w każdym z krajów Mercosur wzrosły wartości wskaźnika HDI, opisującego nie tylko ekonomiczny wymiar rozwoju, ale także społeczny. Pierwsza dekada XXI wieku przyniosła ogromny sukces gospodarczy, jednak od 2012 r. region dotknęła stagnacja gospodarcza, wynikająca ze spowolnienia gospodarki ogólnoświatowej i spadku zewnętrznego popytu na produkty eksportowe Ameryki Łacińskiej.
Kryzys pandemii koronawirusa tę sytuację jeszcze dodatkowo pogłębia – Ameryka Łacińska jest nim szczególnie silnie dotknięta zarówno pod względem zdrowotnym, jak
i gospodarczym. Trzeba pamiętać, że oprócz stricte gospodarczych problemów, Mercosur jest wewnętrznie niespójna z powodów politycznych i historycznych. Państwa członkowskie ugrupowania cechują duże dysproporcje pod względem liczby ludności (przykładowo Brazylia liczy ok. 210 mln ludności a Urugwaj 3,5 mln) i poziomu generowanego PKB (Brazylia – 1877,8 mld USD, a Paragwaj – 38,1 mld USD w 2019 r.),
a także bagaż antagonizmów pochodzących jeszcze z czasów kolonialnych. Dotyczyło to szczególnie Argentyny i Brazylii, byłych kolonii hiszpańskiej i portugalskiej – mówi Katarzyna Sierocińska, ekspertka zespołu handlu zagranicznego Polskiego Instytutu Ekonomicznego.
Wykres 1. Skumulowane nominalne PKB państw Mercosur i udział Mercosur
w światowym PKB w latach 1990-2019 [mld USD i %]
Chiny głównym partnerem handlowym Mercosur
Mercosur w ciągu 30 lat zwiększył swoje znaczenie w handlu światowym – z 1,2 proc.
w 1991 r. do 1,5 proc. w 2019 r., przy czym to znaczenie, zarówno pod względem eksportu jak i importu, było rekordowe w 2011 r. Sięgnęło wówczas 1,9 proc., w dużej mierze wskutek problemów gospodarek rozwiniętych po kryzysie finansowym. Od 1991 r. eksport wzrósł 6,5-krotnie, a import ponad 7-krotnie, choć w stosunku do 2011 r. ostatnia dekada przyniosła spadek eksportu o 14 proc., a importu o 24 proc., co również podkreśla złą kondycję gospodarczą regionu jeszcze przed pandemią.
Wykres 2. Obroty handlowe i udział w handlu światowym państw Mercosur w latach 1990-2019 (mld USD i %)
Kluczowym partnerem w handlu towarowym stały się dla Mercosur Chiny. Trafia tam prawie co czwarty wyprodukowany towar. Wzrost roli Chin jest odzwierciedleniem transformacji handlowej, jaką przeszedł Mercosur. Jeszcze w 1991 r. Państwo Środka było 28. partnerem grupy pod względem importu, a w 2004 r. trzecim, odpowiadającym za 4 proc. importu państw południowoamerykańskich, podczas gdy UE za 21 proc. Pod względem kierunków importu państw Mercosur sytuacja przedstawiała się podobnie.
Wskazuje to na ogromną przemianę zależności jaka zaszła, szczególnie pod względem docelowego rynku zbytu, co jest kluczowe dla gospodarek wschodzących. Chociaż
w danych dotyczących napływających FDI nie widać ogromnego znaczenia Chin
w regionie, Pekin dokonuje inwestycji strategicznych szczególnie w infrastrukturę czy energetykę. Bardzo silny wpływ Chin widoczny jest w Argentynie, gdzie inwestycje Państwa Środka mają zabezpieczać import żywności oraz dostęp do strategicznej infrastruktury, w tym portów.
UE zamierzała zawrzeć z Mercosur umowę o wolnym handlu, by odwrócić ten relatywny spadek znaczenia w regionie, jednak wynegocjowane porozumienie może nigdy nie zostać ratyfikowane. W UE narasta skłonność do powiązania handlu z ochroną klimatu
i środowiska, a polityka, przede wszystkim Brazylii, pozostawia pod tym względem wiele do życzenia. Głównym problemem jest nielegalna wycinka i wypalanie Puszczy Amazońskiej, co nie spotyka się ze skutecznymi przeciwdziałaniami administracji – szczególnie za prezydentury Jaira Bolsonaro. Bez wyraźnych zmian w polityce tego kraju wobec Amazonii, bądź zawarcia dodatkowego porozumienia dotyczącego zrównoważonego rozwoju, ratyfikacja umowy przez UE wydaje się niemożliwa. Obecnie Stany Zjednoczone też nie są chętne do zawierania kolejnych umów liberalizujących handel. Sprawia to, że Mercosur staje się narażony na silną zależność od Chin gotowych do intensyfikacji relacji – mówi Marek Wąsiński, kierownik zespołu handlu zagranicznego Polskiego Instytutu Ekonomicznego
Powolny proces integracji
Proces integracji wbrew pierwotnym założeniom jest dość powolny. Planowano utworzenie wolnego rynku do końca 1994 roku, ale cel ten nie został zrealizowany do tej pory. Istnieje natomiast unia celna, ale jej działalność z powodu licznych barier pozataryfowych jest utrudniona. Ugrupowanie funkcjonuje pomimo kryzysów gospodarczych dotykających region (np. w latach 1999-2001 w Brazylii i Argentynie), problemów na poziomie instytucjonalnym oraz braków w harmonizacji wspólnego prawodawstwa. Integrację gospodarczą także utrudniają czynniki obiektywne: słabo rozwinięta sieć międzynarodowych połączeń drogowych i kolejowych między krajami oraz zbyt mała liczba przejść granicznych. Pomimo działalności licznych instytucji, wciąż brakuje silnego politycznie organu ponadnarodowego, który łagodziłby często przeciwstawne interesy elit politycznych, które znajdują wyraz w wyjątkach od przyjętych reguł w handlu (co szczególnie dotyczy największego państwa, Brazylii).
Osiągnięciem ugrupowania w procesie integracji jest utworzenie w 2005 r. Funduszu Konwergencji Strukturalnej Mercosur (FOCEM), który mając do dyspozycji rocznie 100 mln USD finansuje projekty służące wyrównaniu różnic pomiędzy państwami członkowskimi. Realizowane są głównie projekty infrastrukturalne, socjalne, mające na celu poprawę funkcjonowania instytucji Mercosur, ale także wspierające działalność małych i średnich przedsiębiorstw. Pomagają one w tworzeniu nowych łańcuchów produkcji, np. z sektora motoryzacyjnego, czy gazowo-naftowego. Dla obywateli państw członkowskich – oraz
z Chile, Peru, Boliwii i Kolumbii jako państw stowarzyszonych – wprowadzane są ułatwienia związane z pobytem i zgodą na podjęcie pracy w innym kraju ugrupowania.
W 2021 roku wprowadzony ma być też projekt wspólnego obywatelstwa Mercosur. Inne kierunki rozwoju integracji ugrupowania skupione są też na kwestiach społecznych, kulturalnych i edukacyjnych.
Kryzys zdrowotny i gospodarczy związany z pandemią znacząco ograniczą możliwości rozwoju integracji i mogą narazić region na dalsze zwiększanie zależności od Chin. Szczególnie wobec sytuacji, kiedy możliwości rozwoju relacji gospodarczych z UE wydają się stać w impasie.
