W dniu 24 września czeka nas w Europie kolejne ważne wydarzenie polityczne: wybory parlamentarne w Niemczech. Wybory te zostaną przeprowadzone w kontekście przewidywanego dynamicznego rozwoju niemieckiej gospodarki.
Znaczące reformy socjalne i dotyczące rynku pracy, przeprowadzone w ramach programu Agenda 2010 odegrały znaczącą rolę w zakresie powodzenia niemieckiej gospodarki w okresie ostatnich kilku lat. Realizacja pakietu reform przyczyniła się do zdecydowanego uzdrowienia sytuacji na niemieckim rynku pracy. Od chwili wprowadzenia reform, liczba miejsc pracy zwiększyła się o ponad 4 miliony, a stopa bezrobocia spadła dwukrotnie.
- Bieżąca korzystna sytuacja nie powinna jednak ukrywać wyzwań, jakie stoją jeszcze przed Niemcami i mogą stanowić zagrożenie dla wieloletniej tradycji dynamicznego rozwoju gospodarczego tego kraju. Począwszy od roku 2020, liczba osób zatrudnionych nie powinna rosnąć szybciej, niż o 0,5% rocznie. Zachowanie wzrostu gospodarczego z okresu ostatnich kilku lat będzie wymagać szybszego podnoszenia produktywności, a także znaczących inwestycji w sektorze edukacji oraz materialnych inwestycji kapitałowych. Niemniej jednak, inwestycje tego rodzaju stanowią obecnie jeden ze słabych punktów niemieckiej gospodarki.
- Aby zwiększyć potencjał wzrostu, władze rządowe powinny rozpocząć realizację polityk gospodarczych mających na celu poprawę warunków inwestowania w sektorze prywatnym oraz usunięcie trudności w zakresie inwestycji publicznych. Dalsze możliwości rozwoju powinny obejmować bardziej skuteczne wykorzystanie potencjalnie dostępnej siły roboczej. W niniejszym opracowaniu przedstawiamy pewne możliwości działania w tym zakresie.
- Nowy niemiecki rząd powinien wykorzystać dobrą sytuację gospodarczą, aby położyć podwaliny pod długofalowy sukces ekonomiczny Niemiec, wykorzystując jego najsilniejsze aspekty.
Spis treści:
Niemieckie wybory w okresie dynamicznego wzrostu gospodarczego
24 września 2017 roku, około 61,5 mln niemieckich wyborców zadecyduje, kto będzie decydował o polityce ich kraju w okresie następnych czterech lat. Wybory zostaną przeprowadzone w kontekście dynamicznego rozwoju niemieckiej gospodarki. Realna wartość PKB rosła o prawie 2% rocznie w okresie ostatnich trzech lat, natomiast w roku bieżącym próg 2% może nawet zostać przekroczony. W wielu aspektach, w okresie ostatnich kilku lat niemiecka gospodarka przekroczyła prognozy i oczekiwania. Bezrobocie spadło szybciej, niż przewidywano, a poważna migracja do tego kraju przyczyniła się raczej do przyspieszenia rozwoju gospodarczego, a nie do wzrostu bezrobocia, czego można było się obawiać.
Nieoczekiwanie także sytuacja w zakresie finansów publicznych zdecydowanie się poprawiła. Od roku 2014 odnotowujemy nadwyżkę budżetową, a relacja zadłużenia publicznego w stosunku do PKB zdecydowanie spadła.
Nie ma wątpliwości, że reformy przeprowadzone w ramach programu Agenda 2010 odegrały niezwykle ważną rolę dla zapewnienia tak wyraźnego sukcesu niemieckiej gospodarki. Zakrojone na szeroką skalę reformy socjalne i dotyczące rynku pracy – nazywane reformami Hartza– stanowiły centralny punkt tego pakietu środków politycznych. Poniżej przedstawione zostało krótkie omówienie najważniejszych celów i zasad pakietu reform Agenda 2010.
Realizacja tych reform przyczyniła się w bardzo poważnym stopniu do zdecydowanej poprawy sytuacji na niemieckim rynku pracy. Od chwili wprowadzenia reform, liczba miejsc pracy zwiększyła się o ponad 4 miliony (+ >10%), a stopa bezrobocia spadła dwukrotnie. Miało to miejsce w kontekście ogólnoświatowego kryzysu finansowego i gospodarczego, europejskiego kryzysu długu publicznego oraz znaczących problemów dotyczących wciąż rosnącej liczby migrantów. Nie ma wątpliwości, że przeprowadzenie reform przyczyniło się w znaczącym stopniu do tworzenia nowych miejsc pracy. W okresie od roku 2005, każdy 1% realnego wzrostu PKB Niemiec umożliwił stworzenie średnio 242.000 nowych miejsc pracy. Dla porównania, w okresie od roku 1995 do 2005, wzrost PKB o 1% umożliwiał średnio tworzenie 104.000 miejsc pracy.
Wzrost potencjału siły roboczej – ryzyko dla dalszego wzrostu niemieckiej gospodarki
Bieżąca korzystna sytuacja nie powinna jednak ukrywać wyzwań, jakie stoją jeszcze przed Niemcami i mogą stanowić zagrożenie dla wieloletniej tradycji dynamicznego rozwoju gospodarczego tego kraju. Wzrost PKB średnio o 1,9% w okresie od roku 2014 został uzyskany również dzięki systematycznemu przyrostowi dostępnej siły roboczej (średnio +1,1% rocznie). Biorąc pod uwagę, że kluczowy element wzrostu dostępnej siły roboczej jest związany z napływem migrantów (wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut Badań dotyczących Zatrudnienia (Institute for Employment Research) wskazują, że w okresie od roku 2013 do 2017 wzrost ten wyniósł około 1,3 mln osób), tego rodzaju przyrost liczby osób zatrudnionych był możliwy. Jednym z czynników niemieckiego wzrostu gospodarczego było dodatnie saldo migracyjne, wynoszące w okresie ostatnich czterech lat około 3 miliony osób. Zagraniczni pracownicy z najważniejszych krajów, z których pochodzą migranci stanowią jeden z kluczowych czynników pozytywnych tendencji w dziedzinie zatrudnienia. Stanowią oni prawie jedną trzecią dodatkowych miejsc pracy i składek ubezpieczenia społecznego (w ujęciu rocznym).
Podobnie, jak wskazują na to wyniki analiz przeprowadzonych przez Bundesbank, my również spodziewamy się, że wzrost potencjału siły roboczej będzie w okresie najbliższych lat nieco słabszy, a następnie w ujęciu bezwzględnym zacznie zmniejszać się mniej więcej począwszy od roku 2020. Zakładamy, że tendencja dotycząca przybywających do kraju uchodźców będzie utrzymywać się na zbliżonym poziomie, co w roku 2017, a równocześnie liczba imigrantów z krajów UE będzie nadal spadać (2016: 201.000 osób, 2015: 431.000 osób). Przyczyną tego rodzaju odwrócenia tendencji jest systematyczny spadek liczby mieszkańców Niemiec w wieku produkcyjnym. Bundesbank ocenia, że nawet w przypadku imigracji wynoszącej 2,5 mln osób w połowie następnego dziesięciolecia (założenie to jest realistyczne), potencjał siły roboczej nie będzie większy w roku 2025, niż w 2016 (Raport Miesięczny, kwiecień 2017 r.). Będzie to stanowić znaczące ograniczenie w odniesieniu do dalszego przyrostu zatrudnienia w Niemczech. Na poniższym wykresie zaprezentowana została – opracowana na podstawie przedstawionych powyżej założeń w odniesieniu do potencjału siły roboczej – prognoza dotycząca wzrostu liczby miejsc pracy w Niemczech, który począwszy od roku 2020 nie powinien przekraczać 100.000 do 200.000 osób rocznie, jeżeli nie zostaną wprowadzone żadne nowe przepisy dotyczące zachęt i motywacji w tym zakresie.
Jeżeli w okresie po roku 2020 wzrost liczby miejsc pracy rzeczywiście nie będzie większy, niż przewidywane 0,5% rocznie, utrzymanie wzrostu gospodarczego na poziomie, z jakim mieliśmy do czynienia w ostatnich latach będzie możliwe jedynie pod warunkiem zdecydowanego podniesienia produktywności. Poza niezbędnymi inwestycjami w sektorze edukacyjnym, kraj będzie musiał również wymagać poważnych materialnych inwestycji kapitałowych. Niemniej jednak, inwestycje tego rodzaju stanowią obecnie jeden ze słabych punktów niemieckiej gospodarki. Zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym odnotowaliśmy ostatnio poważne trudności dotyczące poziomu inwestycji. Zjawisko to ilustrują dwa przykłady:
- Samorządy lokalne: Pomimo, iż wartość rocznych wydatków konsumpcyjnych i środków przekazywanych na poziom samorządów lokalnych wzrosła w okresie od roku 1991 do 2016 ponad dwukrotnie, wydatki inwestycyjne były w roku ubiegłym nieznacznie niższe, niż w 1991 r. Udział samorządów lokalnych w odniesieniu do całkowitej wartości inwestycji sektora publicznego spadła w tym okresie z 51% do około 35%.
- Sektor prywatny: Dopiero w roku ubiegłym wartość inwestycji w sektorze prywatnym w dziedzinie maszyn i wyposażenia odzyskała poziom z roku 2007, czyli w okresie poprzedzającym upadłość banku Lehman Brothers. Należy przypomnieć, że wartość produktu krajowego brutto była w roku 2016 o prawie 25% wyższa, niż w 2007 r.
W sektorze publicznym, trudności w zakresie inwestycji dotyczą w największym stopniu poziomu samorządów lokalnych. Jeżeli chodzi o szczebel krajowy i federalny, w okresie od roku 1991 poziom inwestycji odpowiadał praktycznie wzrostowi konsumpcji, pomimo bardzo poważnych fluktuacji. Brak inwestycji na szczeblu lokalnym w ostatnich latach jest związany przede wszystkim ze znaczącymi ograniczeniami budżetowymi, jeżeli chodzi o środki dostępne dla samorządów lokalnych. Pozbawione środków pieniężnych samorządy lokalne nie tylko ograniczają inwestycje, ale również zatrudnienie, na przykład w urzędach odpowiedzialnych za sektor budownictwa. Powoduje to znaczące opóźnienia w zakresie procesów planowania i wdrażania projektów inwestycyjnych, które wymagają udziału placówek różnorodnych szczebli lokalnych i federalnych, a co za tym idzie, są skomplikowane oraz czasochłonne. Niemniej jednak, z zasady ogólnej można uznać, że dostępne środki finansowe są wystarczające (także, jeżeli chodzi o poziom rządowy).
Przyczyny niskiego poziomu inwestycji w sektorze prywatnym są różnorodne. Wysoki poziom niepewności co do przyszłego rozwoju gospodarczego w kontekście globalnego kryzysu finansowego i gospodarczego, a także długu publicznego w strefie euro oraz różnego rodzaju kryzysów geopolitycznych to kluczowe przyczyny takiej sytuacji. Im mniej pewne są swojej przyszłości niemieckie firmy, w tym większym stopniu będą obawiać się inwestowania w zwiększanie swoich zdolności produkcyjnych. Względne ograniczenie wzrostu cen produktów kapitałowych i chęć wzmocnienia bazy kapitałowej w sektorze korporacyjnym to dalsze czynniki, które mogą mieć istotne znaczenie w tym zakresie. Wiele firm starało się utrzymać w ostatnim okresie wysoką stopę zwrotu z kapitału własnego, aby zachować względnie korzystne warunki dostępu do kredytów, pomimo bardziej rygorystycznych przepisów dotyczących sektora finansowego.
Podnoszenie potencjału wzrostu jako kluczowy czynnik powodzenia
Dla zapewnienia długofalowego sukcesu gospodarczego Niemiec, decydenci polityczni muszą podjąć niezbędne środki w zakresie stymulowania potencjału rozwojowego kraju. Jeżeli tego nie zrobią, czynniki demograficzne oraz ich konsekwencje dla poziomu dostępnej siły roboczej z pewnością pociągną za sobą zdecydowane ograniczenie potencjału rozwojowego, czyli także znaczące pogorszenie się perspektyw dla niemieckiej gospodarki na przyszłość. Uważamy, że rząd niemiecki powinien wykorzystać wszystkie dostępne środki polityki fiskalnej, które mogą przyczynić się do stymulowania wzrostu gospodarczego, nie wykraczając jednak poza zasady określone w pakcie na rzecz stabilności i wzrostu oraz reguł dotyczących wysokości zadłużenia publicznego Niemiec. Aby utrzymać lub w miarę możliwości nawet ograniczyć wartość współczynnika wydatków publicznych, poziom spożycia w sektorze instytucji rządowych powinien rosnąć w tempie wolniejszym, niż stopa wzrostu produkcji w krajowej gospodarce.
Naszym zdaniem, absolutnie kluczowe znaczenie mają środki umożliwiające wspieranie inwestycji i innowacyjności. Środki wykorzystywane w zakresie polityki gospodarczej powinny mieć na celu zapewnienie poprawy warunków inwestowania w sektorze prywatnym oraz usunięcie trudności w zakresie inwestycji publicznych. Biorąc pod uwagę wyzwania demograficzne, konieczne jest określenie dalszych możliwości rozwoju, które powinny zapewniać bardziej skuteczne wykorzystanie potencjalnie dostępnej siły roboczej. Lista środków dostępnych dla osiągnięcia tego celu nie może być wyczerpująca. W dalszej części niniejszego opracowania przedstawiliśmy w ujęciu nieco bardziej szczegółowym kilka kluczowych aspektów działań w poszczególnych zakresach, takich jak inwestycje w sektorze prywatnym, inwestycje publiczne i dostępność siły roboczej.
Inwestycje w sektorze prywatnym
- Środki podatkowe dotyczące kosztów kapitałowych oraz podatku dochodowego od osób prawnych
- Ponownie umożliwienie wykorzystywania degresywnej metody amortyzacji (ewentualnie w ograniczonym okresie i jedynie w specyficznych obszarach).
- Zachęty podatkowe dla podmiotów prowadzących prace badawczo-rozwojowe w sektorze korporacyjnym
Inwestycje publiczne - Doskonalenie infrastruktur cyfrowych za pośrednictwem środków finansowania wspólnego z funduszami publicznymi
- Planowanie/wdrożenie projektów inwestycyjnych: usunięcie trudności stanowiących przyczynę opóźnień na szczeblu lokalnym (takich, jak brak odpowiedniego poziomu zatrudnienia w urzędach budownictwa: zachowanie/podniesienie istniejącego potencjału)
- Więcej programów partnerstwa prywatno-publicznego, dla lepszego wykorzystania możliwości finansowych podmiotów sektora prywatnego oraz ograniczenia trudności stanowiących przyczynę opóźnień w sektorze publicznym
Podniesienie potencjału dostępności siły roboczej
- Edukacja: rozwiązanie nieprawidłowości systemu edukacyjnego (np. liczba uczniów w klasach, brak wystarczającej liczby nauczycieli, starzenie się personelu), także jeżeli chodzi o publiczne szkoły wyższe, promowanie technologii cyfrowych (np. poprzez zapewnienie szybkiego dostępu do Internetu w szkołach)
- Uwzględnienie czynników dotyczących zapotrzebowania na wykwalifikowanych pracowników w przepisach dotyczących imigracji
- Promowanie zatrudniania kobiet
- Poprawa dostępności środków dotyczących opieki nad dziećmi w szkołach podstawowych i średnich
- Dalsza edukacja/kształcenie ustawiczne
- Większa elastyczność, jeżeli chodzi o przepisy dotyczące wieku emerytalnego
Niemiecka gospodarka uzyskuje obecnie bardzo dobre rezultaty. Jeżeli nie wystąpią jakiekolwiek nagłe, poważne trudności egzogenne, uważamy, że nie istnieją żadne inne czynniki, które mogłyby spowodować znaczące ograniczenie tej stopy wzrostu w okresie najbliższych kilku lat. Nowy niemiecki rząd, który zostanie powołany po wrześniowych wyborach powinien wykorzystać ten okres, aby położyć podwaliny pod długofalowy rozwój gospodarczy kraju, wykorzystując jego obecne atuty.
Kluczowe punkty programu politycznego partii CDU/CSU i SPD
Analiza Euler Hermes, będąca liderem europejskiego rynku ubezpieczeń kredytów oraz grupa Allianz, lider europejskiego sektora ubezpieczeniowego.
Autorzy: Gregor Eder, Dr Rolf Schneider