Fundacja Rodzinna – to warto wiedzieć. Korzyści, możliwosci i ograniczenia

Fundacja rodzinna dedykowana jest przede wszystkim rodzinom, ale czy również osoby w związku partnerskim mogą ją założyć?

Wbrew przyjętej nazwie –  Fundacja RODZINNA – ustawodawca nie przyjął żadnych ograniczeń, co do kręgu fundatorów. Fundację mogą założyć zarówno:

• osoby pozostające w związku małżeńskim
• osoby w związkach partnerskich (bez względu na płeć)
• rodzeństwo
• rodzic i dziecko
• ale także osoby zupełnie niespokrewnione (np. koledzy prowadzący wspólnie biznes).

Trzeba jednak pamiętać, że w zależności od tego, kim będą fundatorzy, różne będą skutki podatkowe dla beneficjentów fundacji. 

Przykład 1: fundację powołuje partner i partnerka. W kręgu beneficjentów znalazły się ich dzieci z pierwszych związków oraz dzieci z ich związku:

• dzieci partnerki – nie zapłacą podatku od połowy otrzymanego świadczenia (czyli tej części, która przypada na udział mamy jako fundatora), a od drugiej połowy zapłacą 15% (bo w stosunku do partnera mamy są w trzeciej grupie podatkowej);
• dzieci partnera – analogicznie, jak wyżej;
• wspólne dzieci partnerów – nie zapłacą podatku z tytułu otrzymania świadczenia (zerowa grupa podatkowa).

Beneficjentami w fundacji mogą być także sami fundatorzy. Jeżeli fundacja będzie im wypłacać świadczenia – wówczas mechanizm podatkowy będzie analogiczny, jak w przypadku dzieci z pierwszych związków (czyli połowa świadczenia będzie zwolniona z podatku, a połowa będzie objęta podatkiem 15%).

Gdyby fundację powołał tylko jeden z partnerów, oznaczałoby to, że wypłaty świadczeń dla beneficjentów:

• byłyby korzystniejsze dla dzieci tego fundatora z pierwszego związku (100% świadczenia zwolnione z podatku)
• korzystniejsze dla niego samego (100% świadczeń zwolnione z podatku)
• bez zmian dla dzieci ze związku partnerskiego (nadal świadczenie w pełni zwolnione z podatku)
• niekorzystne dla partnera (całość świadczenia objęta dodatkowym 15% podatkiem, a nie tylko połowa)
• niekorzystne dla dzieci partnera ( całość świadczenia objęta dodatkowym 15% podatkiem, a nie tylko połowa).

W opisanej sytuacji należy rozważyć, czy korzystniej jest powołać jedną fundację, w której fundatorami będzie każdy z partnerów, czy jednak każdy z partnerów powinien powołać swoją fundację. Rekomendacja zależy od wielu czynników (m.in. struktury majątku wnoszonego do fundacji) i wymaga indywidualnego doradztwa.

Zdaniem niektórych ekspertów, przepisy w zakresie opodatkowania świadczeń w przypadku zastosowania mechanizmu proporcji (jeśli fundatorami jest więcej niż jedna osoba) nie są precyzyjne i budzą wątpliwości, dlatego wymagać one będą indywidualnych interpretacji podatkowych. Najlepszym rozwiązaniem docelowym byłaby zmiana w tym zakresie w przepisach dotyczących fundacji rodzinnej i przepisach podatkowych, tak, aby nikt nie miał wątpliwości w tym zakresie.

Przykład 2: fundację powołuje ojciec (przedsiębiorca). W kręgu beneficjentów znalazły się takie osoby, jak:

• żona – nie zapłaci podatku z tytułu otrzymania świadczenia (zerowa grupa podatkowa)
• syn –   nie zapłaci podatku z tytułu otrzymania świadczenia (zerowa grupa podatkowa)
• synowa – zapłaci podatek z tytułu świadczenia w wysokości 10% (druga grupa podatkowa).

Jeżeli fundację powołałby ojciec i syn i wnieśliby wkład po połowie, wówczas kwestie podatkowe wyglądałyby inaczej:

• żona (a jednocześnie mama syna – fundatora) –  nie zapłaci podatku z tytułu otrzymania świadczenia (zerowa grupa podatkowa)
• synowa – nie zapłaci podatku od połowy otrzymanego świadczenia (w relacji z synem jest w związku małżeńskim), a od drugiej połowy zapłaci 10% (bo w stosunku do teścia jest w drugiej grupie podatkowej).

Czy po śmierci jednego z partnerów beneficjenci fundacji nie będą mieli problemów z członkami rodziny, którzy będą ubiegali się o prawa do pozostawionego majątku?

Zasadniczą zaletą fundacji rodzinnej jest to, że fundator, wnosząc określone mienie do fundacji, traci prawo własności, bo prawo to przejmuje właśnie fundacja.

Z perspektywy takiego fundatora to nie jest problem, bo może wprost z tego majątku korzystać, jako beneficjent fundacji (zasady wypłaty świadczeń na żądanie może zamieścić w statucie).

Natomiast z perspektywy rodziny jednego z partnerów (fundatorów) – jest to zasadnicza zmiana. Rodzina traci bowiem prawa do tego majątku na podstawie prawa spadkowego.

Jeżeli do śmierci partnera – fundatora doszło po upływie 10 lat od wniesienia tego majątku – rodzina traci także prawo do zachowku, bo majątek wniesiony do fundacji nie będzie stanowił masy spadkowej. 

Jeżeli do śmierci dojdzie przed upływem 10 lat od wniesienia majątku – wówczas rodzina nie ma nadal prawa do majątku, ale pozostaje jej prawo do zachowku. Fundator (partner) może jednak w statucie zawrzeć postanowienie, że jeśli osoba mająca prawo do zachowku i będąca jednocześnie beneficjentem wystąpi z żądaniem zachowku, utraci prawo do świadczeń z fundacji.

Jak widać, i tę kwestię można rozwiązać wariantowo.

Fundacja wprowadza istotne zmiany w ustalaniu i wypłacaniu świadczeń dla osób pominiętych w testamencie. Jakie to są zmiany?

Te zmiany dotyczą zachowku, o którym pisałam powyżej.

Do 22 maja 2023 roku obowiązywały przepisy, które stanowiły, że jeśli osoba najbliższa (mąż, dziecko, wnuk, rodzice) mieliby prawo do spadku na podstawie dziedziczenia ustawowego, a spadkodawca sporządził testament i nie powołał ich jako spadkobierców lub zapisobierców, wówczas nabywali oni prawo do zachowku. Na roszczenie mieli 5 lat od śmierci spadkodawcy.

Aktualnie zasady dotyczące zachowku:

• istotnie się zmieniły, jeśli majątek był wniesiony do fundacji (opisałam to w punkcie wcześniejszym)
• w zasadzie nie uległy istotnej zmianie w odniesieniu do majątku, który pozostał poza fundacją.
• przy okazji ustawy o fundacji rodzinnej wprowadzono zmianę dotyczącą możliwości rozłożenia zobowiązania z tytułu zachowku w czasie lub w bardzo wyjątkowych przypadkach jego zmniejszenia – zawsze musi to wynikać z decyzji sądu.

Jako pierwsi w Polsce złożyli Państwo dokumenty do założenia fundacji rodzinnej. Jak wygląda cały proces i ile trwa założenie fundacji?

Proces należy podzielić na kilka faz:

Faza 1: Doradztwo w zakresie sukcesji biznesu

• pamiętajmy, że fundacja rodzinna nie jest celem samym w sobie
• jest to przede wszystkim wehikuł sukcesyjny, a jeśli tak, bez doradztwa w tym zakresie trudno będzie podjąć odpowiedzialną decyzję, czy fundacja rodzinna to jest instrument prawny, po który należy sięgnąć.

Faza 2: Jeżeli w pierwszej fazie odpowiedź była pozytywna co do uzasadnienia do wykorzystania fundacji rodzinnej, należy podjąć decyzję w zakresie kilku kwestii strategicznych:

• kto ma być fundatorem (z uwzględnieniem aspektów podatkowych, o których była mowa powyżej)
• jakie prawa nadać fundatorowi w kontekście świadczeń dla niego realizowanych przez fundację
• co ma być wniesione do fundacji i w jakim czasie (ta kwestia także wymaga analityki finansowej)
• kto ma być beneficjentem i na jakich warunkach
• kto ma być w zarządzie i jakie kompetencje ponadstandardowe ma mieć zarząd
• jakie organy należy powołać (oprócz dwóch obowiązkowych, czyli zarządu i zgromadzenia beneficjentów)
• jakie przyjąć zasady, co do opcji zmiany statutu w przyszłości (kto może zmieniać, co może zmieniać, kiedy może zmieniać, w jakim trybie może być zmiana)
• kiedy i na jakich warunkach fundacja może być rozwiązana
• jak sformułować statut, aby uwzględniał wszystkie najistotniejsze kwestie związane z funkcjonowaniem fundacji.

Czas na realizację fazy 1 i 2 jest uzależniony przede wszystkim od 3 czynników:

• dojrzałości przedsiębiorcy w zakresie sukcesji biznesu i gotowości do podejmowania wiążących decyzji w tym zakresie (faza 1)
• sprawności, co do decyzji w zakresie kształtu fundacji rodzinnej (faza 2)
• decyzji, czy przedsiębiorca samodzielnie chce przejść przez fazę 1 i 2, czy ma wolę skorzystać z profesjonalnego wsparcia.

Z naszego doświadczenia wynika, że faza 1 i 2 trwają zwykle od kilku tygodni do nawet kilku miesięcy.

Faza 3: Przygotowanie aktu założycielskiego i statutu przez notariusza

• czynności te wymagają formy aktu notarialnego
• notariusz musi otrzymać od fundatora bardzo dokładne wytyczne, czyli wszystkie decyzje wynikające z fazy 2
• opcjonalnie, jeśli fundator korzysta ze wsparcia profesjonalnej kancelarii, to w standardzie jest, że kancelaria przygotowuje drafty wszystkich dokumentów
• na realizację tej fazy wystarczy kilka dni.

Faza 4: Złożenie wniosku w Sądzie

• przygotowanie wniosków o rejestrację fundacji rodzinnej do Sądu Okręgowego w Piotrowie Trybunalskim (to jest jedyny Sąd w Polsce, który ma uprawnienia do rejestracji fundacji rodzinnych)
• aktualnie wnioski można składać tylko w formie papierowej (nie obowiązuje wersja elektroniczna)
• złożenie kompletu dokumentów do Sądu
• na realizację tej fazy należy zarezerwować sobie od 24 do 72 godzin.

Faza 5: Obowiązki administracyjne

• uzyskanie numeru REGON / NIP – trzeba to zrobić samodzielnie;
• ten proces zajmuje około 2 – 4 tygodni (czas zależy od Urzędu Statystycznego i Urzędu Skarbowego).

Faza 6: Rejestracja fundacji rodzinnej

• rejestracja fundacji rodzinnej przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim (na podstawie dokumentów opisanych w fazie 4);
• czas realizacji – do 6 miesięcy

Faza 7: Czynności operacyjne związane z bieżącym funkcjonowaniem fundacji

• założenie konta bankowego – aktualnie banki są dopiero w procesie opracowywania oferty w tym zakresie
• ta czynność jest możliwa do przeprowadzenia dopiero po zarejestrowaniu fundacji przez Sąd (faza 6)
• samo zakładanie konta w banku zajmie od 24 do 48 godzin
• wybór biura rachunkowego, które będzie prowadzić rachunkowość fundacji
• czas realizacji zależy od obecnych doświadczeń fundatora
• jeśli obecne biuro księgowe rozszerzy swoją ofertę o fundacje rodzinne – to będzie kwestia przygotowania umowy i jej zawarcia
• jeśli fundator będzie potrzebował wykonania przeglądu ofert na rynku – może to zająć nawet kilka tygodni (tę pracę można rozpocząć dużo wcześniej, np. zaraz po złożeniu wniosku rejestracyjnego do Sądu (faza 4).

Jak widać, powołanie fundacji do życia wymaga działania wieloaspektowego. Jednak wiele czynności administracyjnych i operacyjnych jest analogicznych, jak w przypadku powoływania spółki prawa handlowego. Najistotniejsze w całym procesie są faza 1 i 2. Jeśli zostaną one błędnie zaprojektowane, będzie to miało swoje poważne skutki prawne, podatkowe i biznesowe.

Na jakie problemy można natrafić przy zakładaniu fundacji?

W zasadzie na to pytanie odpowiedziałam powyżej. Reasumując, szczególną uwagę należy zwrócić na następujące kwestie:

• wybór kancelarii, która wyspecjalizowała się w doradztwie sukcesyjnym (jeżeli fundator chce z takiego wsparcia skorzystać);
• takich kancelarii jest bardzo mało na rynku;
• prawnicy, którzy nie mają tej specjalizacji i nie mają do tego kompetencji podatkowych mogą nieświadomie dokonać uproszczonego doradztwa, skutkującego błędnymi rozwiązaniami sukcesyjnymi i / lub podatkowymi w zakresie fundacji rodzinnej
• bilans otwarcia– szczegółowa analiza aktywów, które chcemy wnieść do fundacji, ich rynkowa wycena (bo za to odpowiada prawnie zarząd fundacji) oraz uzasadnienie do ich alokacji w fundacji
• taki bilans otwarcia robi się przed złożeniem wniosku o rejestrację fundacji rodzinnej
• właściwe zdefiniowanie celu fundacji – jeżeli fundacja ma być instrumentem do optymalizacji podatkowej jest to obarczone dużym ryzykiem zakwestionowania jej uprawnień przez organ podatkowy
• nadrzędnym celem musi być chęć ochrony majątku, tworzenia firmy na pokolenia i zabezpieczenia beneficjentów, a pozytywne skutki podatkowe, które zapewnia fundacja rodzinne są niejako „przy okazji”, a nie mogą stanowić celu samego w sobie;
• zintegrowanie skutków prawnych powołania fundacji z doradztwem spadkowym
• fundacja zapewnia interesujące rozwiązania w zakresie skutków spadkowych, ale podobnie, jak w przypadku podatków, nie powinien to być cel nadrzędny
• niezależnie od faktu powołania fundacji, należy sporządzać testamenty, bowiem nie wszystkie kwestie spadkowe znajdą swoje rozwiązanie w ramach fundacji.

Dla jakiej grupy fundacja będzie najciekawszym rozwiązaniem?

• przede wszystkim dla firm rodzinnych, bo fundacja rodzinna to wehikuł stworzony z myślą o skutecznej sukcesji biznesu
• takich firm jest w Polsce od 800 tys. do 3,5 mln (w zależności od przyjętej metody badań);
• dla spółek prowadzonych przez 2-3-4 osoby niespokrewnione ze sobą(np. grupę przyjaciół), którzy chcą chronić interesy swoich rodzin, nie narażając jednocześnie spółek na ryzyko tzw. „wspólników pasywnych”, czyli osób, które odziedziczyłyby udziały / akcje, a które nie są zaangażowane w rozwój spółki (rodzi to bardzo poważne konsekwencje zarówno dla samej spółki, jak i dla pozostałych wspólników, ale także dla takich spadkobierców)
• fundacja rodzinna pozwala chronić interes najbliższych osób bez ryzyka konfliktu w spółce;
• to jest także rozwiązanie dla osób, które mają ponadprzeciętny majątek, ale nie prowadzą działalności gospodarczej (np. majątek pochodzący z darowizny, spadku, wygranej w Lotto lub z innych źródeł), a które to osoby chciałyby sensownie zarządzić tym majątkiem na pokolenia.

Małgorzata Rejmer – doktor nauk prawnych i prezes Kancelarii Finansowej Lex